İnsanın bilgisayarı anlama çabası : İnsanın bilgisayarı anlaması, mühendislik ve bilimin bir ürünü olarak ortaya çıkmıştır. Assembly ve Fortran gibi düşük seviyeli programlama dillerinden başlayarak bugün derin öğrenme çerçeveleri ve doğal dil işleme kütüphanelerine uzanan bir yolculuk söz konusudur. İnsan, bilgisayarın mantıksal dilini öğrenerek onu kontrol etmeye çalışmıştır.

Türkiye’de de bu sürecin akademik yansımaları vardır. 1999–2024 döneminde eğitimde yapay zekâ üzerine sadece 39 akademik çalışma (makale ve tez) yapılmıştır; bunların yarısından fazlası son beş yılda gerçekleştirilmiştir (DergiPark, ResearchGate). Bu durum, insanın bilgisayarı anlamaya yönelik akademik çabasının Türkiye’de yeni ivme kazandığını göstermektedir.

Bilgisayarın insanı anlama çabası : Günümüzde roller tersine dönmüştür. Yapay zekâ, insanın yalnızca sözlerini değil; yüz ifadelerini, ses tonunu, jestlerini ve davranış örüntülerini analiz ederek onun duygu ve niyetini anlamaya çalışmaktadır. Stanford Üniversitesi’nin 2017’deki araştırması, yapay zekânın sosyal medya verilerinden kişilik özelliklerini yakın arkadaşlardan daha doğru tahmin edebildiğini ortaya koymuştur. Microsoft’un konuşma analizi sistemleri ise insan sesindeki duygu tonunu yüzde 80’in üzerinde doğrulukla tespit edebilmektedir.

Türkiye’de de bu gelişmeler sağlık, eğitim ve iş dünyasında somut karşılıklar bulmaktadır:

Türkiye’ye Özgü Karşılaştırmalı Tablo

Bu tablo, insanı anlamaya çalışan bilgisayarların yalnızca akademik bir tartışma konusu olmadığını, günlük hayatın farklı alanlarına doğrudan nüfuz ettiğini göstermektedir.

İnsanı anlayan bilgisayar yalnızca pasif bir gözlemci değildir; davranışları yönlendirme potansiyeline de sahiptir. Google, Meta ve TikTok gibi platformların kişiselleştirilmiş içerik algoritmaları, kullanıcıların karar mekanizmalarını farkında olmadan etkileyebilmektedir. Oxford Internet Institute’un 2020 araştırmasına göre, 81 ülkede sosyal medya üzerinden yürütülen siyasal manipülasyon kampanyalarında yapay zekâ destekli algoritmalar kullanılmıştır.

Bu gerçeklik, bireysel özgürlük ile teknolojik manipülasyon arasındaki çizgiyi giderek bulanıklaştırmaktadır. Türkiye’nin 2023 Yapay Zekâ Strateji Belgesi de bu nedenle “insan merkezli yapay zekâ” anlayışını vurgulamaktadır. Ancak bunun yalnızca politika belgesiyle değil; üniversiteler, sivil toplum kuruluşları ve özel sektörün işbirliğiyle somut eylemlere dönüşmesi gerekmektedir.

Öğrenci ve Öğretmen Görüşleri: Türkiye’de eğitimde yapay zekânın etkilerini anlamak için yapılan nitel araştırmalar, insan-makine etkileşiminin günlük yaşamda nasıl algılandığını ortaya koymaktadır.

·         Öğrenci Görüşü: “Derslerde yapay zekâ destekli uygulamalar hayatımı kolaylaştırıyor. Ödevlerimde yönlendirme sağlıyor, ama bazen verilen bilgilerde yanlışlıklar olabiliyor. Bu yüzden her zaman kontrol etmem gerekiyor.”

·         Öğretmen Görüşü: “YZ araçları öğretim süreçlerini destekliyor, ancak öğrencilerin eleştirel düşünme becerilerini köreltecek şekilde kullanılmamalı. Bizim rolümüz, teknolojiyi pedagojik amaçlarla sınırlamak.”

Kısa Vaka Örnekleri

·           Sağlık: KETEM mamografi projesinde yapay zekâ ile tarama süresi 5 aydan 15 güne düştü. Bu, erken teşhisin hayat kurtardığı bir süreç olarak, teknolojinin insan hayatına somut katkısını gösteriyor.

·           İş Dünyası: Orta ölçekli bir üretim şirketinde yapay zekâ destekli stok yönetimi, fire oranlarını %12 azaltarak maliyetleri düşürdü. Ancak çalışanlar, algoritmaların karar sürecini yeterince anlamadıkları için zaman zaman sürece itiraz edebiliyor.

Uluslararası Benchmarking*

Bu karşılaştırma, Türkiye’de yapay zekâ kullanımının uluslararası ölçekte hâlâ düşük seviyede olduğunu, ancak eğitim ve sağlık alanında son yıllarda hızlı bir ilerleme kaydedildiğini göstermektedir.

Sonuç

Mesele “bilgisayarı anlayan insan” ile “insanı anlayan bilgisayar” arasında taraf seçmek değildir. Esas mesele, bu karşılıklı anlayışın sınırlarını doğru çizebilmektir. İnsanı anlayan bilgisayar, insan hayatını kolaylaştıracak bir yardımcı olursa faydalıdır; ancak kararlarını yönlendiren ve özgürlüğünü sınırlayan bir aktöre dönüşürse tehlikelidir.

Sonuç olarak, sorunun tek cevabı denge kelimesinde gizlidir. Bu denge kurulmadığı sürece ya bilgisayar insanı gölgede bırakacak, ya da insan bilgisayarı kontrol edemez hâle gelecektir. Kaybeden ise makine olmayacak, kaybeden insanlığın özgür iradesi ve teknolojinin ahlaki pusulası olacaktır. Kısacası kaybeden insan olacaktır.

Saygılarımla

*Benchmarking: Bir işletmenin rekabet gücünü arttırmak ve performansını daha başarılı kılmak için başka işletmelerin işleyiş yöntemlerini incelemektir

Prof. Dr. Ayhan ERDEM – Köşe Yazarı
aerdem@gazeteankara.com.tr
Gazi Üniversitesi Öğretim Üyesi
Gazete Ankara Dijital Haber Portalı