Fotoğraf, 19. yüzyılda icat edildiğinde pek çok kişi onu yalnızca bilimsel ve teknik bir buluş olarak gördü. Çünkü ilk yıllarında fotoğraf, bir makinenin yardımıyla “gerçeği” olduğu gibi kâğıda aktaran bir yöntemdi. Fırçanın yerini ışık, tuvalin yerini cam plakalar almıştı. Bu noktada eleştirmenler, “Madem bir makine işin içine giriyor, öyleyse sanat nerede başlıyor?” sorusunu sormaktan geri durmadılar.

Ancak zamanla görüldü ki, fotoğraf sadece mekanik bir kayıt aracı değildir. Fotoğrafçının bakış açısı, ışığı kullanma biçimi, kadrajı seçme tercihi ve anlatmak istediği hikâye, ortaya çıkan kareyi sıradan bir görüntü olmaktan çıkarır, onu bir ifade biçimine dönüştürür. İşte tam da burada fotoğrafın sanata yaklaşan yönü ortaya çıkar. Çünkü sanat, sadece kullanılan araçlarla değil, aynı zamanda ortaya çıkan eserin izleyicide uyandırdığı duygu ve düşüncelerle ilgilidir.

Türk fotoğrafının en önemli isimlerinden Ara Güler, kendisini hiçbir zaman “sanatçı” olarak tanımlamazdı. O, “Ben sanatçı değilim, foto muhabiriyim” derdi. Ona göre fotoğraf, hayatın içinden bir anı yakalamak ve toplumsal belleğe katkı sunmaktı. Güler, sahici anları olduğu gibi göstermek gerektiğini savunur; sahneyi kurmak ya da estetik kaygıyla gerçeği değiştirmek yerine, gerçeğin ta kendisine şahitlik etmeyi seçerdi. Bu yaklaşım, bize fotoğrafın sadece sanat için değil, aynı zamanda tarih için, toplum için de bir anlam taşıdığını gösterir.

Buna karşılık, Amerikalı yazar ve düşünür Susan Sontag, fotoğrafın doğasına dair farklı bir perspektif sunar. “Fotoğraf çekmek, onu nesneleştirmektir; dünyayı sahiplenmenin bir yoludur” der. Sontag’a göre her fotoğraf, yalnızca bir kayıt değil, aynı zamanda bir yorumdur. Fotoğrafçı, kadrajı seçtiği anda gerçeği de seçmiş olur. Yani fotoğraf, asla tamamen “objektif” değildir; fotoğrafçının dünyayı görme biçiminin bir yansımasıdır. Bu bakış açısı, fotoğrafçının rolünü bir sanatçıya yaklaştırır. Çünkü sanat da özünde dünyayı yeniden yorumlamaktır.

Öte yandan, Fransız fotoğraf ustası Henri Cartier-Bresson, fotoğrafı “an” kavramıyla tanımlar. Onun ünlü ifadesiyle: “Fotoğraf, belirleyici anı yakalamaktır.” Bresson’a göre fotoğrafçı, hayatın içindeki akışı izler ve o akışın içinden, bir daha asla tekrarlanmayacak olan en güçlü anı dondurur. Bu bakış, fotoğrafın yalnızca belgeleme aracı değil, aynı zamanda bir estetik arayış olduğunu da kanıtlar.

Amerikalı manzara fotoğrafçısı Ansel Adams ise fotoğrafı daha farklı bir sanat anlayışıyla ele alır. Ona göre “Fotoğraf yalnızca gördüğünüz şey değil, hissettirdiğiniz şeydir.” Adams, fotoğrafın teknik boyutuna hâkim olmanın (ışık ölçümü, karanlık oda teknikleri vb.) sanatsal bir ifade için ön koşul olduğunu savunur. Onun doğa manzaraları, yalnızca gerçekliği göstermekle kalmaz; doğaya duyduğu hayranlığı, ruhsal bir derinliği de izleyiciye aktarır.

Tüm bu farklı bakış açıları, bize şunu gösterir: Fotoğraf hem sanat olabilir hem de toplumsal bir tanıklık aracı. Onu sanat yapan, yalnızca fotoğraf makinesi değil, fotoğrafçının bakışı, duyarlılığı ve yorumudur.

Sonuç olarak, fotoğrafın sanat olup olmadığı tartışmasına artık daha net bir yanıt verebiliriz: Evet, fotoğraf bir sanattır. Ama her fotoğraf sanat değildir. Fotoğrafçı ise, sanatçı olmayı seçtiği ölçüde sanatçıdır. Onu sanatçı yapan, elindeki makine değil; zihnindeki bakış, kalbindeki duygu ve ortaya koyduğu ifade biçimidir.

Murat BERKYÜREK
Gazete Ankara Dijital Haber Portalı | Köşe Yazarı
mberkyurek@gazeteankara.com.tr